MATERIAREN INFORMAZIOA AZALDUKO DUGU
Izarrak, arrokak, zelulak, arnasten dugun airea eta airean flotatzen duten hauts izpiak materiaz osatuta daude. Ideiak, poza, bakea eta hizkuntza, ordea, ez dira materiatzat hartzen.
2
ARKIMEDESEN PRINTZIPIOA
Gorputz bat likidoan sartzen dugunean, gorantzako bultzakada jasaten du eta kanporatzen du likido kopuru bat.Gorputzak kanporatutako likidoaren pisua, gorputzak jaso indar bera du.
3
MATERIA ETA PROPIETATEAK
Materiaz osatuta dago inguruan dugun guztia: ura, animaliak nahiz liburuak. Airea bera ere materia da, ikusi ezin dugun arren. Masa duen eta bolumena hartzen duen oro da materia. Definizio horrek hainbat materia mota biltzen ditu bere baitan, beren propietate orokorren arabera bereiz daitezkeenak.
Materiaren propietate orokorrak, unibertsoko gorputz guztiek dituztenak, masa eta bolumena dira.Masa: Gorputz batek duen materia kantitatea da. Kilogramotan neurtzen da, eta balantzen zein baskulen bidez kalkulatzen da.Bolumena: Gorputz batek hartzen duen espazioa da. Litrotan neurtzen da eta ontzi graduatuak (hala nola, probetak eta ontzi neurgailuak) erabiltzen dira berori kalkulatzeko.
5
PROPIETATE BEREIZGARRIAK
Materiaren propietate bereizgarriei edo berariazkoei esker, substantzien arteko bereizketa egin daiteke. Adibidez kolorea, zaporea, gogortasuna, gardentasuna, elastikotasuna eta abar propietate bereizgarriak dira, baina unitate honetan tenperatura eta dentsitatea baino ez ditugu aztertuko.Tenperatura hotz edo bero gisa antzematen dugun materiaren ezaugarria da. Termometroen bidez neurtzen da, Celsius gradutan edo gradu zentigradutan (ºC).Dentsitatea gorputz baten masaren eta gorputz horrek duen bolumenaren arteko erlazioa da. Substantzia bakoitzak bere dentsitatea du, eta gorputz baten masa bolumenaz neurtzen da. Adibidez 1kg-ko masa duen burdinazko bola batek espazio txikia hartzen du, baina lumaz betetako poltsa batek baino dentsitate handiagoa du.
Entsalada prestatzen dugunean, nahastura bat egiten ari gara, eta eransten diogun jaki bakoitzari osagai deritzo. Nahastura batzuetan, esaterako, entsaladan, begi hutsez bereizten dira osagai guztiak. Beste batzuetan, ordea, ezin dira bereizi; esaterako, edalontzi batean esnea eta kakaoa nahasten ditugunean.
7
MATERIAREN EGOERAK ETA EGOERA ALDAKETA
Materia hiru egoeratan egon daiteke: egoera solidoan, egoera likidoan edo gas egoeran. Tenperatura igotzen edo jaisten denean, materia egoera batetik bestera igarotzen da, baina haren osaera kimikoa ez da aldatzen.
8
MATERIAN GERTATZEN DIREN ALDAKETAK
Materiak aldaketak jasaten ditu etengabe: arrokak hautsi egiten dira, fruta usteldu egiten da, burdina herdoildu egiten da eta abar. Materiaren kolorea, egoera edo tenperatura aldatzen bada, baina konposizio edo osaera berari eusten badio, materiak aldaketa fisikoak jasan duela esten da. Adibidez ura ontzi batera bota eta ontzia izozkailuan sartzen badugu, tenperatura aldaketa jasaten du, eta izotz bihurtzen da: uraren egoera aldatu egiten da, baina osaera berbera izaten jarraitzen du.Beste batzuetan, materia aldatzearekin batera haren osaera ere aldatzen da; halakoetan, materiak aldaketa kimikoak jasan duela esten da. Adibidez, paper zati bat erretzen denean, ke eta errauts bihurtzen da. Beraz, paperak izateari uzten dio, eta haren osaera kimikoa aldatu egiten da.
Materiak jasaten dituen aldaketa fisikoak itzulgarriak ala itzulezinak izan daitezke.Aldaketa fisikoak itzulgarriak dira, baldin eta aldaketa eragiten duen ekintza etetean, materiak jatorrizko egoera eta itxura hartzen baditu. Malguki bat tenkatuz gero, adibide, aldatu egiten da aren itxira, tenkatuta dagoen bitartean, baina askatzean, jatorrizko forma hartuko du berriro.Aldaketa fisikoak itzulezinak dira, baldin eta aldaketa eragiten duen ekintza etetean, materiak jatorrizko itxura hartzen ez badu. Esaterako, malgukia luzaroan indar gehiegiz tenkatuz gero, ez du jatorrizko itxura hartuko, tenkatzeari utzi arren.Hauexek dira materiak jasaten dituen aldaketa fisiko nagusietako batzuk: posizio aldaketak; forma aldaketak; zatiketa; gorputz baten dilatazioa edo uzkurdura, tenperaturak gora edo behera egitean; eta materiaren egoera aldaketak. Egoera aldaketak dira garrantzizkoenak et, beraz, sakon aztertuko ditugu unitate honetan.
Materiak jasaten dituen aldaketa edo erreakzio kimiko nagusiak oxidazioa, errekuntza eta hartzidura dira.
Oxidazioa oxigenoaren eraginez substantzia bat beste substantzia bat bihurtzen da. Adibidez, burdinazko objektu bat luzaroan kanpoan uzten badugu, aireak oxigenoaren eraginez erreakzionatuko du, eta orban gorrixka moduko batzuk agertuko zaizkio.
Errekuntza ziztu bizian gertatzen den oxidazio mota berezi bat da, eta bero handia uxatzen da prozesuan. Erre daitezkeen substantziei erregai esaten zaie.
Hartziduran, mikroorganismoen (hala nola, bakterioek edo legamiek), mota jakin bateko materia (azukretan aberatsa izan ohi dira, oro har) aldatzen dute, oxigenoaren eraginik gabe. Hartziduraren bidez, esnetik jogurta lortzen dugu; eta irina, gatza eta legamia nahastuta, ogia.
11
MATERIAREN EGOERAK ETA EGOERA ALDAKETA
Materia hiru egoeratan egon daiteke: egoera solidoan, egoera likidoan edo gas egoeran. Tenperatura igotzen edo jaisten denean, materia egoera batetik bestera igarotzen da, baina haren osaera kimikoa ez da aldatzen.Egoera likidoan, materiak ez du forma finkorik, zer edukiontzietan dagoen haren forma hartzen du; baina bolumen konstantea du. Esaterako, botila batean litro bat ur sartuz gero, urak botilaren forma hartuko du, eta pitxar batean botaz gero, berriz, pitxarraren forma hartuko du; baina uraren bolumena ez da aldatuko: litro bat izango da ontzi batean nahiz bestean sartu. Gas egoeran, materiak ez du ez berezko bolumenik.Gasek hedatzeko ahalmena dute, ahal den bolumen guztia hartzeko joera baitute. Hau da, zer edukiontzitan sartuta dauden, edukiontzi horren espazio osoa hartzen dute, eta, gainera, edukiontzia ondo itxita ez badago, gasak ihes egiten du. Esaterako, xiringa bateko airea puxika batean sartuz gero, aireak puxikaren espazioa eta forma hartuko ditu; ez die eutsiko xiringan sartuta zegoenean espazioari eta formari. Horrez gain, puxika ondo lotsen ez badugu, gasak ihes egingo du, eta une horretan gauden gelaren espazio osoa hartuko du. Egoera solidoan, berezko forma eta bolumena izaten ditu. Esaterako, puxtarri batek forma bera du, eta espazio bera hartzen du patrikan nahiz kutxa batean sartuz gero.Tenperatura jakin batean, materia mota bakoitza egoera batean egongo da. Adibidez, 20 ºC-tan, aluminioa egoera solidoan dago; ura, egoera likidoan; eta oxigenoa, gas egoeran.
12
NAHASTURA HETEROGENEOAK
Nahastura heterogeneotan, osagaiak begihutsez antzematen dira, eta bereizten errazak dira nahastura heterogeneoak dira, esate baterako, marrubien esnegainez “esnegaina eta marrubiak” erraz bereizten dira eta granitoa “ gai osatzen duten mineralak oso ondo bereizten dira: kuartzoa, feldespatoa eta mika).
Nahastura homogeneoetan, osagaiak dira, hutsez antzematen, eta ez dira bereizten errazak. Mota horretako nahasturak dira, esaterako, arnasten dugun airea (nitrogenoz, oxigenoz eta beste gas batzuez osatua) eta bizkotxoa (irinaz, arrautzez, esnez, azukrez, eta legamiez egina.Disoluzioak nahastura homogeneoak dira, baina bereziak. Bi osagaiak ego gehiagok osatuta daude, eta horietako bat, gutxienez, likidoa da. Disoluzioak dira, besteak beste, itsasoko ura eta kafesnea.
Egoera aldaketak materiak jasan ditzakeen aldaketa fisiko nagusiak dira, eta tenperatura igotzen eta jasatean gertatzen dira:Tenperatura igotzen denean, solidoak likido bihurtzen dira. Aldaketa horri fusio deritzo. Tenperatura are gehiago igoz gero, likidoak gas bihurtzen dira. Egoera aldaketa horri lurruntzea deritzo.Tenperatura jaisten denean, gasak likido bihurtzen dira, kondentsazio izeneko prozesuaren bidez. Tenperatura are gehiago jaitsiz gero, likidoak solido bihurtzen dira. Egoera aldaketa horri solidotzea deritzo.Horrez gain, solidoak zuzenean gas egoerara igaro daitezke, eta gas egoera solidora, sublimazio izeneko prozesuaren bidez.Hau guztia jarraian ageri diren bi grafiko horietan (tenperatura igotzen bada…; tenperatura jaisten bada…) azaltzen da, hobeto uler dezazun.
Nahastura osatzen duten substantziak hainbat metodo erabilita bereiz daitezke; hala nola, behetzea, dekantazioa eta destilazioa. Bahetzea hainbat tamainatako solidoek osatutako nahasturak bereizteko erabiltzen da. Horretarako hainbat tamainako zuloak dituzten behetatik pasaratzen da.Iragazteari esker, solido batek eta likido batek osatutako nahasturen osagaiak bereiz daitezke. Nahastura iragazki batetik basaraziz egiten da. Iragazteari esker, solido batek eta likido batek osatutako nahasturen osagaiak bereiz daitezke. Nahastura iragazki batetik basaraziz egiten da. Dekantazioa dentsitate desberdinetako bi likido bereizteko erabiltzen da. Nahastura dekantazio inbutua deritzon ontzi batean jalkitzen uzten da, bi likidoak bereiziki eta dentsitate txikiena duena gainean geratzen de arte. Ondoren, inbutuko giltza ireki, eta likidorik dentsoena ontzi batera isurtzen da. Destilazioa disoluzio bat osatzen duten bi likido bereizteko erabiltzen da. Horretarako, destilazio tresna erabiltzen da. Nahastura berotu egiten da, likidoetako bat lurrundu arte (likidotik gas egoerara aldatzeko bero gutxien behar duena). Ondoren, lurruna hodi batetik igaro, ostu eta, atzera, egoera likidora itzultzen da.
|
Créer jeu